W sytuacji gdy małżonkowie mający nieograniczoną władzę rodzicielską, mając różne miejsca zamieszkania, miejscem zamieszkania dziecka będzie miejsce zamieszkania rodzica, u którego stale ono przebywa. Jeżeli dziecko nie przebywa stale u żadnego z rodziców, jego miejsce zamieszkania określa sąd opiekuńczy na wniosek rodzica(ów). Ustalenie miejsca zamieszkania dziecka przy jednym z rodziców stanowi tzw. istotną sprawę dziecka, która w przypadku braku porozumienia musi być rozstrzygnięta sądownie (art. 97 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego – dalej k.r.o.). Problem ten dotyczy sytuacji zamieszkiwania małżonków w różnych miejscach. Miejscem zamieszkania osoby fizycznej (tu rodzica) będzie miejscowość, w której ta osoba przebywa z zamiarem stałego pobytu (art. 25 k.c.). Sąd ustali zatem, iż miejscem zamieszkania dziecka będzie każdorazowe miejsce zamieszkania danego rodzica.
Odnośnie kwestii ustalenia miejsca zamieszkania dziecka w związku z rozwodem rodziców należy podkreślić, iż Sąd musi obligatoryjnie w wyroku rozwodowym rozstrzygnąć o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem stron oraz o kontaktach z nim (w przypadku braku zgodnego wniosku stron o nieorzekanie o takich kontaktach). Sąd orzeka także obligatoryjnie o alimentach, a w praktyce także o miejscu pobytu dziecka (art. 58§1 k.r.o.). Rodzice mają też prawo zawrzeć porozumienie w kwestii wykonywania władzy rodzicielskiej i kontaktów z dzieckiem. Sąd uwzględni porozumienie rodziców jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka. Nadto zwrócić należy uwagę, iż władza rodzicielska zostanie przyznana obojgu rodzicom tylko w sytuacji zawarcia wskazanego porozumienia.
Podsumowując powyższe, nie ma ustawowego obowiązku określania miejsca zamieszkania dziecka w wyroku rozwodowym, gdyż ma ono miejsce zamieszkania, w miejscu zamieszkania rodzica, któremu wyłącznie powierzono władzę rodzicielską. Natomiast w sytuacji gdy obojgu rodzicom pozostawiono pełnię praw rodzicielskich, Sąd w wyroku rozwodowym określi miejsce zamieszkania dziecka w miejscu zamieszkania jednego z rodziców.
Mimo, iż brak jest ustawowego obowiązku zamieszczenia orzeczenia o miejscu zamieszkania dziecka w wyroku rozwodowym, to w praktyce polskie Sądy zamieszają takie rozstrzygnięcia, które przybierają następującą treść "(…) ustalając każdorazowe miejsce zamieszkania małoletniego przy matce (bądź przy ojcu)".Zaznaczyć w tym miejscu należy, iż miejsce zamieszkania dziecka, nie jest tu rozumiane jako dana miejscowość zamieszkania (zgodnie z art. 25 k.c.), lecz jako faktyczne miejsce pobytu dziecka przy danym rodzicu, bez względu na to gdzie rodzic ten zamieszka.
Powyższe ma swoje uzasadnienie zwłaszcza w sytuacji gdy rodzice nie planują zamieszkiwać wspólnie po rozwodzie. Istnieje zatem konieczność ustalenia jednego centrum życiowego dziecka, z uwagi na dobro jego rozwoju, wychowania np. uczęszczanie do jednej szkoły, związanie z rówieśnikami, etc. Wskazać dalej należy, iż w razie sporu między rodzicami, polskie Sądy do rozstrzygania tych kwestii zwykle posiłkują się opiniami specjalistów. W praktyce kluczowe znaczenie ma treść opinii psychologicznej z Rodzinnego Ośrodka Diagnostyczno-Konsultacyjnego. Z treści tego dokumentu wynikać będzie, z którym rodzicem dziecko jest silniej emocjonalnie związane i który rodzic daje lepszą rękojmię prawidłowego wykonywania bieżącej pieczy nad małoletnim dzieckiem. Z kolei, w przypadku zgodnego wniosku stron odnośnie wychowania oraz kontaktów z dzieckiem, istotnym elementem wskazanego wyżej porozumienia jest ustalenie, przy którym rodzicu dziecko będzie miało miejsce zwykłego pobytu, a z którym rodzicem będzie się w określony sposób kontaktować.
Odmienne poglądy, które postulują odejście od określania miejsca zamieszkania dziecka tylko przy jednym rodzicu nie znajdują uznania. W doktrynie prawa rodzinnego wciąż silny jest pogląd wedle którego tzw. opieka naprzemienna polegająca na cyklicznej zmianie miejsca pobytu dziecka pomiędzy rozwiedzionymi rodzicami jest wbrew jego dobru. Rozwiązania takie powszechne są w krajach zachodnich. Jednakże, z uwagi na wskazywane uprzednio kardynalne znaczenie dobra dziecka, obecnie nie ma widoków na implementację opieki naprzemiennej w polskiej praktyce orzeczniczej.
Co istotne, orzeczenie o miejscu zamieszkania dziecka przy danym rodzicu nie ma powagi rzeczy osądzonej (res iudicata) albowiem w razie zmiany stosunków może zostać stosownie do okoliczności zmienione (art. 577 Kodeksu postępowania cywilnego – dalej k.p.c.). Znaczenie nadrzędne ma tu dobro dziecka. Tak więc, w sytuacji w której pierwotnie orzeczono, iż np. miejsce zamieszkania dziecka będzie przy matce, a następnie dziecko to wyraża wolę zamieszkania z ojcem, to istnieje możliwość wystąpienia z wnioskiem o zmianę wcześniejszego rozstrzygnięcia w tym przedmiocie.
Kwestię uregulowania miejsca pobytu dziecka należy poruszyć w pozwie rozwodowym. Właściwym będzie wówczas Sąd Okręgowy (na podstawie art. 41 k.p.c.), który poprowadzi sprawę o rozwód. Opłata od pozwu o rozwód wynosi 600 zł.
Po orzeczeniu rozwodu kwestia regulowania miejsca pobytu dziecka przy danym rodzicu odbywa się w postępowaniu nieprocesowym. Wówczas wniosek o ustalenie miejsca pobytu dziecka należy złożyć do Sądu Rejonowego Wydziału Rodzinnego właściwego dla miejsca zamieszkania lub pobytu dziecka (art. 569 k.p.c.). Wnioskodawcą jest rodzic starający się o ustalenie miejsca pobytu dziecka przy nim, a uczestnikiem jest rodzic, przy którym dotychczas było ustalone miejsce pobytu dziecka. Opłata od wniosku wynosi 40 zł.
Artykuł opracował apl. adw. Karol Kakowski, odbywający aplikację adwokacką w Olsztynie w Kancelarii Adwokackiej adw. Macieja Kazimierza Osowickiego
